آشنائی با طب سنتی ایران Traditional Iranian Medicine

دکتر مهدی فلاح
پزشک، دستیار دکتری تخصصی طب سنتی ایران
دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
==========================


یکی از سؤالاتی که برای انسان همیشه مطرح بوده این است که خاستگاه اصلی طب و کلا حرفه پزشکی در کدام سرزمین بوده و چگونه مکاتب درمانی در جهان شکل گرفته است. بر اساس شواهد تاریخی، ایران منشاء طب در جهان بوده است. البته دیرینگی و آغاز پزشکی را در هیچ کشوری به درستی نمی‌توان یافت زیرا از همان زمان که بشر از ابتدای خلقت به درد و جراحت مبتلا گشته، در پی چاره جویی و درمان برآمده و دست به نخستین اقدامات درمانی زده است. ولی به طور مکتوب نخستین فردی که به عنوان پزشک معرفی شده، حدود 7000 سال قبل از میلاد مسیح شخصی به نام تریتا در ایران بوده که توسط اهورا مزدا به زرتشت معرفی شده است.

مکتب مزدیسنا

بیش از 6500 سال قبل از میلاد مسیح، مکتب مزدیسنا توسط زرتشت در شمال غربی ایران بنا نهاده شد. پایه این مکتب بر اساس بهی بخشی بود. برای اولین بار واژه درمان و پزشکی در این مکتب جاری گشت و مقام پزشک پرارج گردید. در این مکتب علاوه بر درمان بر بهداشت نیز تاکید شده بود. پاکی چهار آخشیک (عنصر) هوا، خاک، آب و آتش از دستورهای مهم این مکتب بوده است.
کوروش (550 سال قبل از میلاد) از قوانین پزشکی و بهداشتی آگاه بوده تا جایی که پرستاری بیماران خانواده شاهی را خود به عهده می‌گرفته و همواره تاکید داشته که ”با تعدیل خورش، ورزش و سکونت در آب و هوای مساعد باید تندرستی را حفظ کرد“.

انتقال طب به یونان

با ظهور بقراط در یونان که هم‌زمان با اردشیر اول (460 قبل از میلاد) بود، به تدریج قطب پزشکی به سمت یونان متمایل شد و با حمله اسکندر به ایران کتب با ارزش پزشکی پس از مشاوره اسکندر با ارسطو به یونان فرستاده و ترجمه شد و مابقی کتب به آتش کشیده شد. بنابراین به گواه پژوهشگران غربی طب در آغاز از ایران به یونان منتقل شده است و تلاش‌های بقراط در جمع‌آوری این مجموعه دانش در زمان خود باعث شد عنوان «پدر دانش پزشکی» به وی اطلاق شود؛ اما به جهت شناخته شده بودن بقراط و پزشکان پس از وی و مکتوبات آنان، به رغم خاستگاه غیر قابل انکار ایران در عرصه پزشکی، واژه «طب یونانی» بیش از همه در دنیا شناخته شده است. با وجود این، جهش بی‌نظیر این دانش در دوره اسلامی و گسترش آن و آزمودن پزشکی به محک تجربه، توسط پزشکان شهیر این مرز و بوم از جمله ابن سینا، محمد بن زکریای رازی و علی ابن ربّن طبری باعث شد تا نام این دانش همواره با نام ایران اسلامی عجین باشد. 

انتقال مجدد طب به ایران

در سال‌های 141 تا 171 میلادی، به فرمان شاهپور اول ساسانی، دانشگاه گندی شاهپور در جنوب شرقی دزفول و شمال غربی شوشتر بنا شد. فعالیت رسمی و مهم این مرکز در سال‌های 310 تا 370 میلادی یعنی زمان شاهپور دوم آغاز شد که در کنار علوم دیگر، عمده فعالیت آن پزشکی بود که تا 600 سال مهم‌ترین کانون پزشکی خاورمیانه بود.

بعد از فتح ایران توسط مسلمانان، مرکز علوم پزشکی به بغداد منتقل گشت و دانشمندان ایرانی مسلمان طب را احیا و تکمیل نمودند.
در قرن‌های 13 و 14 میلادی در جریان جنگ‌های صلیبی طب از ایران به اروپا منتقل شد. در طی این سال‌ها (قرن‌ها) طب ایرانی در مراکز علمی و دانشگاهی غرب تدریس می‌شد به طوری که بیش از 500 سال کتاب قانون ابن سینا مرجع آموزش پزشکی بوده است.

کنار زده شدن طب ایرانی

در طی قرون 14 تا 16 میلادی به علت تعصبات مسیحی و شروع دوره رنسانس و به خصوص با ظهور پاراسلسوس که یک شیمیدان بود، طب سنتی به مرور جای خود را به طب شیمیایی داد.

با نفوذ غرب در دوره صفویه و قاجاریه، طب سنتی ایران از زادگاهش طرد شد و جای خود را به سیستم درمانی غربی و داروهای ساخته شده توسط آنان داد.

طب سنتی ایران را طب مزاجی یا طب اخلاطی نیز می‌گویند، زیرا اساس تشخیص و درمان بر مبنای تعیین مزاج در حالت صحت و در حالت بیماری است.

بسیاری از مردم عمل حجامت را معادل با طب سنتی می‌دانند، در صورتی که حجامت تنها یکی از روش‌های درمانی در طب سنتی است که باید با صلاح دید پزشک صاحب نظر در این زمینه و با رعایت تدابیر لازم در قبل و بعد از آن انجام گیرد. 
گاهی به اشتباه طب سنتی را معادل با طب اسلامی فرض می‌کنند، لازم به ذکر است تعالیم و دستورات درمانی که توسط پیامبر اکرم (ص) و معصومین توصیه و ارائه شده است، فراتر از اصول علمی است ولی در قالب یک مکتب درمانی به شمار نمی‌آید. از طرف دیگر زمان و اقلیم و شرایط و شرح حال هر بیمار در زمان توصیه دستورات درمانی از سوی پیامبر (ص) و امامان باید مورد توجه قرار گیرد.

تعریف طب سنتی ایران

برای آشنائی بیشتر با مفهوم کلی و ویژگی‌های مکتب طب ایرانی، لازم است نخست با تعریف طب مکمل آشنا شویم.

طب مکمل Complementary and Alternative Medicine

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، به مجموعه‌ای از روش‌های تشخیصی و درمانی گفته می‌شود که با تفکر حاکم بر سیستم‌های بهداشتی رایج تفاوت کلی دارد.

اغلب این روش‌ها تاریخچه بسیار طولانی و حتی چند هزار ساله دارند که نیاکان انسان‌ها بر اساس دریافت‌ها، باورها و تجربیات هر فرهنگی به آن دست یافته‌اند.

علل گرایش به طب‌های مکمل را می‌توان در موارد زیر جستجو کرد:

کل نگری

توجه به روش زندگی

معنویت

درمان ریشه‌ای بیماری

عوارض درمان‌های رایج

هزینه و دسترسی

رابطه متقابل پزشک و بیمار

بیش از ده‌ها نوع مکتب درمانی به عنوان طب مکمل در کشورهای مختلف جهان شناخته شده و در حال انجام و بررسی هستند از جمله طب سوزنی، هامیوپاتی، آیورودا، رایحه درمانی ...و از معروف‌ترین و مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به طب سنتی ایران (طب یونانی) اشاره کرد.

مکتب طب ایرانی مانند هر مکتب و مجموعه‌ای، دارای فلسفه و دیدگاه‌های خاص خود بوده و برای بیان آن‌ها از مجموعه‌ای از لغات و اصطلاحات بهره می‌برد که باید برای فهم کامل جزئیات آن، لغات و اصطلاحات عیناً آموخته و بکار گرفته شوند که در این صورت در هردو حیطه حفظ سلامتی و درمان بیماری‌ها می‌توان موفق عمل نمود.

تعریف طب

از دیدگاه ابن سینا طب علمی است که به واسطه آن احوال بدن انسان شناخته می‌شود از جهت آنچه که موجب سلامتی و بیماریِ آن است تا صحت و سلامتی موجود را حفظ کند و در صورت از دست رفتن سلامتی، آن را به بدن برگرداند.

در کتاب هدایة المتعلمین تألیف ابوبکر ربیع ابن احمد اخوینی از اطبای بزرگ قرن چهارم طب این‌گونه تعریف شده است:

بجشکی (پزشکی) پیشه‌ای بود که تندرستی آدمیان را نگه دارد و جون رفته باشد باز آرد از روی علم و عمل.

نکته مهم در این تعریف‌ها این است که هدف پزشکی و وظیفه پزشک را حفظ تندرستی انسان دانسته و درمان را در اولویت بعدی قرار داده است و این دیدگاه حتی بسیار متعالی‌تر از آن چیزی است که امروزه در پزشکی رایج با عنوان طب پیشگیری مطرح شده است.

تقسیم بندی علم طب

دانش پزشکی به دو بخش تقسیم می‌شود: طب نظری و طب عملی

طب نظری:

دانشی است که چگونگی عملکرد طبیعی و تغییرات بدن انسان و عوامل مؤثر بر آن را که منجر به سلامتی یا بیماری می‌شوند را بررسی می‌کند و پزشک را در نهایت به تشخیص می‌رساند. طب نظری شامل سه بخش است:

امور طبیعیه: اموری هستند که هستی، قوام و حفظ کمالات جسمی بدن انسان، بر آن‌ها مبتنی است.

اسباب و علل: علت ایجاد تغییرات در بدن انسان و عوامل مؤثر بر آن و چگونگی بروز بیماری را بررسی می‌کند.

دلایل و علائم: به بررسی علائم و نشانه‌ها می‌پردازد و پزشک را برای تشخیص حال سلامت یا بیماری راهنمائی می‌کند. مانند نشانه‌های مزاجی، نبض و ادرار شناسی

طب عملی:

شامل علم و عمل به روش‌هایی است که برای حفظ سلامتی یا باز گرداندن سلامتی بکار می‌روند که خود شامل سه بخش است:

تدابیر: که شامل مدیریت بر رفتارها و سیستم‌های تغذیه‌ای و سایر عوامل مؤثر بر سلامتی است.

دارو درمانی: که شامل استفاده از عوامل گیاهی و حیوانی و معدنی است.

اعمال دستی: مانند ماساژ و حجامت و سایر اعمال فیزیکی

طب نظری

بخش اول: امور طبیعیه

تعریف: مقصود از امور طبیعیه، اموری است که به وجود آمدن و تعادل انسان به وجود آن‌ها بستگی دارد و شامل هفت جزء می‌باشد که عبارتند از: ارکان، اخلاط، امزجه، اعضا، ارواح، قوا، افعال
  
در بخش‌های بعدی به طور کامل و مجزا در مورد هر یک از اجزاء امور طبیعیه به بررسی خواهیم پرداخت.

 

منابع:

پزشکی در ایران باستان، موبد سهراب خدابخشی، تهران، انتشارات فروهر، 1376.

مروری بر تاریخ و مبانی طب سنتی اسلام و ایران، دکتر محمدرضا شمس، انتشارات صهبای دانش،1389

تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، سیریل الگود، ترجمه باهر فرقانی، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1371.

مروری بر کلیات طب سنتی ایران، دکتر محسن ناصری، دکتر رضائی زاده، دکتر چوپانی، دکتر انوشیروانی، نشر شهر، 1388

حضرت علی (ع)

ای مالک!!!

اگرشب هنگام.... کسی را مشغول گناه دیدی.....

فردا به آن چشم نگاهش مکن... شایدسحر توبه کرده باشد و تو ندانی!!!

دل نوشته ها

Humans are created to be loved, objects are made to be used;the cause for

.the turmoil in the world is that, objects are loved & humans are used

انسان ها آفریده شده اند که به آنها عشق ورزیده شود

و اشیاء ساخته شده اند که مورد استفاده قرار بگیرند,

دلیل آشفتگی های دنیا این است که:

به اشیاء عشق ورزیده می شود و انسان ها مورد استفاده قرارمیگیرند.

Nelson Mandela

(نلسون ماندلا) 1918_2013

چه کسانی حتما" باید ویتامین D مصرف کنند؟

 ویتامین D برای افراد مبتلا به آرتروز بسیار مهم می‌باشد. تحقیقات نشان می‌دهند که

ویتامین D و کلسیم بهمراه هم می‌توانند تراکم استخوان را در زنان پس از یائسگی افزایش دهد.

ویتامین D برای درمان بیماری‌های مرتبط با ضعف استخوان همچون نرمی استخوان مفید است.

افرادیکه سطح ویتامین D بدنشان پایین است، برا جبران آن ممکن است به مکمل‌ها احتیاج دارند. کمبود ویتامین D در افراد زیر متداول‌تر است:

افرادیکه بالای ۵۰ سال هستند.
افرادیکه خیلی کم دربرابر خورشید هستند.
افرادیکه مشکلات کلیه و یا سایر بیماری ها جذب مواد معدنی را برای آنها سخت کرده است.
افرادیکه پوست تیره‌ای دارند.
افرادیکه با مصرف لاکتوز مشکل دارند.
افرادیکه گیاهخوار هستند.
کودکانیکه فقط شیرمادر دریافت می‌کنند.

ویتامین D برای بیماری‌های قلبی و عروقی، شامل فشارخون بالا و کلسترول خون بالا استفاده می‌شود. همچنین این ویتامین برای سایر بیماری ها همچون آرتریت روماتوئید، ضعف عضلانی، بیماری ام اس، آسم، برونشیت و بیماری‌های دهان و دندان مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین ویتامین دی برای تقویت سیستم ایمنی بدن و پیشگیری از بیماری های خودایمنی و پیشگیری از سرطان استفاده می‌شود، هرچند که مدارک کافی برای تاثیر ویتامین دی در این بیماری ها وجود ندارد.

کمبود ویتامین دی ممکن است بتواند باعث مشکلات هورمونی، ضعف و درد ماهیچه‌ها و سایر مشکلات شود. تحقیقات نشان می‌دهند که لوسیون های تجویز شده ویتامین D برای درمان پسوریازیس مفید می‌باشند.

مقدماتی در مورد بحران

تقسیم بندی حوادث با توجه به عوامل رویداد :

1-    رویداد طبیعی مانند سیل و زلزله

2-   تکنولوژی مانند انفجار بمب هسته ای

3-  انسانی مانند جنگها و بمب گذاری ها

4-   اکولوژی مانند آلودگی هوا و محیط زیست

دوران های بحران اجتماعی :

ا  . حادثه ( مانند تصادفات اتومبیل ها )

2 . فاجعه ( مانند زلزله های شدید / طوفان های شدید )

3 . سانحه ( مانند تصادف قطار )

حادثه :

از نظر لغت رویداد ، واقعه – پیش آمد و بیشتر عمل یا اتفاقی نا خوشایند و خارج از نظم است که خسارت مالی یا جانی دربر دارد .

از نظر پزشکی اتفاق پیش بینی نشده و ناگهانی که بدون دخالت خود شخص در نیروی خارجی بوجود می آید . به عبارتی آنچه انسان را ناخواسته از مسیر زندگی عادی منحرف سازد و برایش ناراحتی و خسارت آورد .

از نظر بین المللی حادثه یک اتفاق پیش بینی نشده و خارج از انتظار است که سبب صدمه و آسیب   می شود . معمولاً در جامعه به اتفاق  ساخته دست بشر حادثه و به رویداد طبیعی سانحه می گویند.

فاجعه :

از دید افراد مختلف متفاوت است و در واقع شرایط اجتماعی جامعه ، فاجعه را تعریف می کند . لزومی ندارد که فاجعه حتماً شدید و ناگهانی باشد یک خشکسالی که به تدریج اتفاق می اُفتد     می تواند فاجعه محسوب شود .

بحران :

هر گونه آشفتگی که در مؤلفه های اجتماعی – اقتصادی و زیست محیطی یک جامعه آسیب دیده پدید آید که از توان پذیرش جامعه آسیب دیده بالاتر باشد را گویند .

شباهتهای دورانهای بحران :

  هر سه نوع بحران اجتماعی از وقایع برنامه ریزی نشده می باشد و پیشگیری نمودن از آنها به عواملی مثل تجربه ، آموزش و باورها بستگی دارد.

  هر سه نوع واقعه وقتی اتفاق می اُفتد غیر قابل کنترل بوده هر چند می توان اقداماتی برای کاهش خسارات انجام داد .

   هر سه نوع بطور مکرر اتفاق می اُفتد و مرزهای جغرافیایی متفاوت دارد .

آنچه فاجعه را از دو نوع دیگر متمایز می کند بحران اجتماعی و شرایط اجتماعی جامعه است . قابلیت و توان سیستم اجتماعی در برابر سانحه و حادثه برای کاهش خطرات می تواند آنرا از فاجعه به حادثه و سانحه تبدیل کند . فاجعه ها یک مسأله نسبی هستند که با تغییر شرایط اجتماعی جامعه از دامنه شمول و تنوع آنها کاسته و یا افزوده می شود .

ویژگی های حادثه :

1. پیامدهای بلند مدت و کوتاه مدت فوری داشته و به یک فضای جغرافیایی کوچک محدود        می شود و بیشتر واقعه محلی است .

2. شامل یک گروه کوچک که متشکل از قربانیان و وابستگان آنهاست و افراد در فاصله های دورتر از حادثه را تحت تأثیر قرار نمی دهد .  

3. اگر هم آشفتگی پیش آید در محدوده محل حادثه است .

4. میزان خسارت به دارایی حاکم است .

ویژگی های سانحه :

1. محدوده واقعه هنوز محلی است ولی از محدوده یک حادثه وسیع تر است .

2. تعداد افراد درگیر و به همین نسبت تعداد وابستگان بیشتر خواهد بود .

3 . به دلیل محدودۀ جغرافیایی وسیع تر ، تعداد افراد بیشتری درگیر و از نظر فعالیت امدادی وضع پیچیده تر است بنابراین یک فاصله زمانی بین وقوع حادثه و برطرف کردن کامل آن وجود دارد .

4 . هیچگونه آشفتگی و تخریب در کل ساخت اجتماعی پیش نمی آید. 

5 . بطور موقت ادامه فعالیت بخش های کوچکی از زیربنای اجتماعی با مشکل مواجه می شود مثل تصادف قطار .

ویژگی های فاجعه :

1 . موجب آشفتگی در مجموعه فرآیند اجتماعی ( هر چند موقت ) و روابط اجتماعی می گردد و برای برطرف کردن فرد یا گروه کوچک کافی نیست بلکه کل یا بخش عظیمی از سیستم اجتماعی درگیر  می شود .

2 . تعداد افراد در محدوده آسیب دیده بسیار زیاد خواهد بود و به نسبت تعداد بستگان بیشتر   خواهد بود .

3 . زیر بناهای اجتماعی و ادامه فعالیت جاری جامعه با مشکل جدی مواجه می شود.

پارامترهای جمعیت به تفکیک سانحه ، فاجعه ، حادثه :

1 – تعداد انسانهای آسیب دیده  

2 – میزان درگیری افراد درون بسته اجتماعی

3- میزان آشفتگی ایجاد شده در سیستم اجتماعی

دسته بندی حوادث و سوانح از نظر رخداد اجتماعی :

الف) حوادث غیر طبیعی :

1 . انفجارات غیر عمدی مثل صنعت             2. آتش سوزی با عوامل غیر طبیعی             3. تصادفات 

ب ) سوانح طبیعی :

سوانح طبیعی دراز مدت مثل اپیدمی – خشکسالی – بیابان زدایی – قحطی – سرمای طولانی مدت

حـوادث ناگهانی ساخـته دست بشر مثل انفجـارات هسته ای – آلودگی های جدی – باران اسیدی

اثرات سانحه در جامعه انسانی :

1. مرگ       2. افراد صدمه دیده درجه اوّل      3. افراد در معرض خطر       4. افراد مورد نظر برای کمک

5. مجروحین   6. افراد صدمه دیده درجه دوّم       7. بی خانمان شدگان         8. بی سرپرستان

اطلاعاتی که بلافاصله بعد از وقوع سانحه مورد نیاز امدای می باشد ؟

1* محل دقیق وقوع حادثه                                    

2* برآورد خسارات اوّلیه مثل تخریبات و کشته شدگان

3* امکانات زندگی به اقلیم آب و هوا                  

4*تعداد تخریبی واحدهای مسکونی ویران شده

5*میزان دسترسی به نقاط آسیب دیده ( زمینی . دریایی )

6* تعداد تخریبی واحدهایی که شدیداً آسیب دیده و احتمال ریزش دارند

7* خطر وقوع سوانح ثانوی که موجب افزایش سانحه می شود مثل پس لرزه

8* میزان آسیب شهری و میزان آسیب به جاده ، ذخایر آبی و ارتباطات رادیوئی

9* برآورد نیازهای اوّلیه امداد رسانی مثل چادر

10* نیروی انسانی موجود در محل حادثه که قادر به احداث سرپناه اظطراری باشند

11* فضاهای باز برای انجام عملیات ریزش کمکهای اوّلیه یا فرود آنها

12* ارزش رقابت جمعی مردم در زمینه ایجاد سر پناه اضطراری